Toprak ve su ekosistemlerinde iz elementler grubu içinde yer alan bor, bitki gelişiminden toprak mikrobiyolojisine, tarımsal verimliliğe kadar çok sayıda süreci doğrudan etkileyen kritik bir besin kaynağıdır. Bitkiler için hem “azı karar, çoğu zarar” düsturunun güncel örneklerinden biri olan bor, uygun düzeydeyken hücre duvarı bütünlüğünü güçlendirir, kök gelişimini teşvik eder ve çiçek tutumunu iyileştirirken, fazlası durumunda bitkilerde yaprak yanıkları, büyüme geriliği ve verim kaybı gibi sorunlara yol açar.

İdeal bor konsantrasyonu, sulama suyunun niteliğine ve bitki türüne bağlı olarak değişse de, genel olarak 0,1–0,5 mg/L arası düzeyler güvenli kabul edilir. Bu sınır içinde bulunan bor, bitkide çiçek atımını azaltır, meyve tutumunu arttırır ve hücre bölünmesinin hızlanmasını sağlayarak bitkinin kök ve sürgün sisteminin sağlıklı büyümesine yardımcı olur. Ayrıca bor, toprak mikroorganizmalarının aktivitelerini canlandırarak organik madde parçalanmasını kolaylaştırır ve bitkilerin besin elementlerini daha etkin biçimde kullanmasını sağlar.

Bununla birlikte borun tolere edilebilir konsantrasyon aralığı çok dardır. Sulama suyunda 1 mg/L’nin üzerine çıkıldığında pek çok sebze ve meyve türünde yaprak kenarlarında kahverengi yanık izleri, yaprak dökümü ve meyve kalitesinde bozulma gözlemlenir. Toprakta ise bor iyonu solüsyon fazında fazla miktarda biriktiğinde kök hücrelerinde osmotik stresi artırır; kök tüylerinin gelişimini engeller, su ve çözünmüş besin alımını azaltır. Özellikle ince dokulu killi topraklarda bor birikimi kısa sürede toksik düzeylere ulaşabilir; bu da toprağın biyolojik çeşitliliğini ve uzun vadeli verimliliğini olumsuz etkiler.

Sucul ekosistemlerde borun aşırı birikimi; fitoplankton, kabuklular ve küçük balıklar üzerinde toksik etki yaparak besin ağında bozulmalara yol açabilir. Planktonun zararlı alg türleri arasındaki dengesi değişip suyun kendi kendini temizleme kapasitesi zayıflarken, omurgasız canlı popülasyonları azalabilir. Bu durum, uzun vadede göl ve nehir ekosistemlerinin iyileşme yeteneğini zayıflatır ve su kalitesinin sürekli ölçümünü zorunlu kılar.

İnsan sağlığı açısından bor, diyetle az miktarda alındığında kemik ve hormon metabolizmasında faydalı rol oynasa da içme suyunda 2 mg/L’nin üzerindeki düzeyler uzun süreli alımda karaciğer ve böbrek fonksiyonlarını etkileyebilir. Bu nedenle su kıtlığı çeken bölgelerde sulama suyunun tuzaklanarak yer altı suyu ya da içme suyu kaynaklarına karışması riski her zaman göz önünde bulundurulmalıdır.

Yönetim ve İzleme Önerileri

Borun çift yönlü etkisini dengede tutmak için düzenli analizler şarttır. Sulama suyunun bor düzeyi, özellikle sezona başlamadan önce ve mevsimsel değişimler sırasında mutlaka ölçülmeli; topraktaki birikim riskine karşı toprak numuneleri yılda en az bir kez analiz edilmelidir. Eğer sulama suyunda bor sınırı aşılıyorsa, alternatif su kaynaklarına yönelmek veya sulama suyu ile saf su karışımı yapmak etkili bir çözüm olabilir. Toprakta fazlalık saptanan parsellerde ise kireç, kalsiyum sülfat (jips) veya organik madde içeren toprak düzenleyicileri uygulayarak bor mobilitesi düşürülebilir ve bitkilerin tolere edebileceği aralığa çekilebilir.

Sonuç olarak, sulardaki ve topraktaki bor miktarının yönetimi, sürdürülebilir tarım ve sağlıklı ekosistemler için olmazsa olmazdır. Uygun izlemlerle hem bitkisel üretimde yüksek verim alınabilir, hem de çevresel ve insan sağlığı riskleri en aza indirgenebilir. Borun “ne az, ne çok” formülünü doğru uygulamak, modern tarımın hem bilimsel hem de pratik açıdan en büyük sınavlarından biridir.

 

Feyza SAK

Kimyager

 

KAYNAKLAR

https://www.who.int/

https://www.nature.com/

https://www.canada.ca/en.html

https://ucanr.edu/

https://openknowledge.fao.org/home