Poliklorlu bifeniller (PCB’ler), 20. yüzyılın ortalarında sanayi devriminde yıldızı parlayan, ama bugün çevreye ve sağlığa verdiği zararlarla anılan sentetik kimyasallardır. Kullanım alanları bir zamanlar yüksek ısıya dayanıklı, kolay yanmayan ve iyi yalıtkan özellikleri sayesinde oldukça genişti: elektrik transformatörlerinde ve kondansatörlerde yalıtkan sıvı, hidrolik yağ, boya, vernik, plastik katkı maddesi… Dayanıklılığı, ısıya ve kimyasal bozunmaya karşı direnci sayesinde “mükemmel” bir endüstriyel ürün olarak tanımlanıyordu. Ancak bu özellikler aynı zamanda PCB’leri çevrenin baş belası kalıcı organik kirleticilerinden (POP) biri haline getirdi. Özetle PCB’ler geçmişte ciddi bir teknolojik fayda sağlamıştı. Özellikle elektrik şebekelerinin güvenli çalışmasında kritik rol oynadı. Ancak bugün biliyoruz ki bu faydalar, çevre ve insan sağlığı üzerindeki ağır zararları karşılamıyor. Dolayısıyla PCB’lerin kullanımı 1970’lerden itibaren birçok ülkede yasaklandı ve Stockholm Sözleşmesi kapsamında tamamen kontrol altına alındı.

Toprakta Neden olduğu Olumsuzluklar;

PCB’ler doğrudan toprağa geçtiğinde ortaya çıkan etkiler:

• Kalıcı kirlilik: PCB’ler kolay kolay parçalanmaz. Yıllarca, hatta on yıllarca toprakta varlığını sürdürebilir.
• Biyoakümülasyon: Topraktaki PCB’ler bitkiler ve mikroorganizmalar tarafından alınır, ardından gıda zinciri boyunca hayvanlara ve insanlara taşınır.
• Ekosistem bozulması: PCB’ler toprağın mikrobiyal dengesini bozar, bazı toprak canlılarının üremesini ve faaliyetini baskılar. Bu da doğal ekolojik döngülerin (ör. azot döngüsü) sekteye uğramasına yol açar.
• Toksisite: Topraktan geçen PCB’ler karaciğer hasarı, hormon sisteminde bozulmalar ve kanser riski gibi ciddi sağlık sorunlarına neden olabilir.

Toprağa Nasıl Bulaşır?

PCB’lerin toprakla buluşması çoğunlukla insan faaliyetlerinden kaynaklanır:

• Elektrik ekipmanları (eski trafo ve kondansatörlerden sızma)
• Sanayi kazaları veya yangınlar (PCB içeren yağların çevreye yayılması)
• Atık depolama alanları (PCB içeren malzemelerin düzenli depolama yerine uygunsuz şekilde atılması)
• Atmosferik taşınım (PCB içeren gaz ve partiküller rüzgârla taşınıp yağışla toprağa inebilir)

Topraktan Temizlemek Mümkün mü?

Tam anlamıyla “kolay” değil, ama bazı yöntemler mevcut:

• Isıl işlem (termal desorpsiyon / yakma): PCB’leri yüksek sıcaklıkta parçalamak mümkün, fakat maliyetlidir.
• Kimyasal bozundurma: Bazı indirgeme/oksidasyon teknikleri PCB moleküllerini parçalayabilir.
• Biyoremediasyon: Belirli bakteriler ve mantarlar PCB’leri sınırlı ölçüde parçalayabilir, ama bu yöntem yavaş işler.
• Toprak yalıtımı ve uzaklaştırma: Bazı durumlarda kirlilik “kazı ve bertaraf” yöntemiyle ortadan kaldırılır.

Günümüzde PCB temizliği çoğu zaman karma yöntemlerle yürütülmektedir.

PCB’ler toprağa bulaştığında kolayca kaybolmayan, zincirleme etkilerle hem doğayı hem insan sağlığını tehdit eden maddelerdir. Endüstride sağladıkları faydalar artık tarih kitaplarında kaldı. Bugün önemli olan, mevcut kirliliği kontrol altına almak, PCB’li ekipmanları güvenli şekilde bertaraf etmek ve geleceğe daha temiz bir çevre bırakmaktır.

Feyza SAK

Kimyager

KAYNAKLAR

• UNEP (2001). Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants.
• WHO (2003). Polychlorinated biphenyls: Human health aspects.
• ATSDR (2000). Toxicological Profile for Polychlorinated Biphenyls (PCBs).
• US EPA (2022). Polychlorinated Biphenyls (PCBs) Overview.