Yeraltı suları haricindeki bütün iç sular, geçiş suları ve kıyı suları ‘Yerüstü suları’ olarak adlandırılır. Bir akarsu, nehir, kanal, göl, rezervuar, geçiş suyu veya kıyı suyunun tamamı ya da bir kısmını kapsayan ve kendi içinde benzer özellikler gösteren yönetim birimi ise su kütlesi olarak tanımlanır.

Geçiş suları; nehir ağızları civarındaki, kıyı sularına yakın olmaları ve aynı zamanda tatlı su akıntılarından önemli ölçüde etkilenmeleri neticesinde kısmen tuzlu olma özelliğine sahip yerüstü su kütleleri olarak nitelendirilir. Kıyı suları ise Türkiye kıyılarının en dış uç noktalarından çizilen düz esas hattan itibaren deniz tarafına doğru bir deniz mili (1852 m) mesafeye kadar uzanan suları ve bunların deniz tabanı ve altını kapsar.

Yerüstü Su Kalitesi Yönetmeliği’ nin  Ek-5 Tablo 5’ inde listelenen madde ve madde grupları ‘Öncelikli Maddellerdir’ ve bir su kütlesinde öncelikli maddeler ile diğer tehlikeli maddeler açısından çevresel kalite standartlarının sağlanması durumuna ‘İyi kimyasal durum’ denir. Değişikliğe uğramamış veya tabii durumundan çok az değişikliğe uğramış su kütlesine doğal su kütlesi denir. Doğal su kütleleri için iyi ekolojik ve iyi kimyasal duruma, büyük ölçüde değiştirilmiş ve yapay su kütleleri için ise iyi ekolojik potansiyel ve iyi kimyasal duruma ulaşmak esastır. Daha önce doğal olarak mevcut olmayan ve insan faaliyeti sonucu ortaya çıkan yerüstü su kütlesi yapay su kütlesidir.

Büyük ölçüde değiştirilmiş ve yapay su kütlelerinin, en yakın karşılaştırılabilir doğal su kütlesi tipi esas alınarak, ekolojik açıdan sahip olabilecekleri en iyi potansiyel maksimum ekolojik potansiyeldir İyi ekolojik potansiyel ise büyük ölçüde değiştirilmiş veya yapay su kütleleri için biyolojik, fiziko-kimyasal, genel kimyasal, belirli kirleticiler ve hidromorfolojik kalite bileşenleri açısından ulaşılabilecek iyi durumu ifade eder. Ayıca orta ekolojik potansiyel; büyük ölçüde değiştirilmiş veya yapay su kütleleri için biyolojik, fiziko-kimyasal, genel kimyasal, belirli kirleticiler ve hidromorfolojik kalite bileşenleri açısından ulaşılabilecek orta durumdur.

Bir su kütlesindeki sucul canlıların en yüksek mertebede korunması için kimyasal ve ekolojik açıdan su kütlesinin ulaşabileceği en iyi su durumu ‘Çevresel Hedef’ dir. Çevresel hedeflerin sağlanması maksadıyla, yerüstü sularının kalitesinde kötüleşmenin olmaması ve tüm su kütlelerinin korunması ile iyileştirilmesine yönelik tedbirlerin alınması esastır. Çevresel hedefler belirlenirken su kütlelerinin farklı kullanım ve koruma statüleri dikkate alınır. Aynı su kütlesinde birden fazla çevresel hedefin bulunması durumunda en kısıtlayıcı olan çevresel hedefe uyulur.

Muafiyetler

– Çevresel hedeflerin belirlenmesinin ardından öncelikle mevcut durum ortaya konulur ve belirlenen çevresel hedeflere ulaşılabilmesi maksadıyla gerekli tedbirler alınır. Tedbirler belirlenirken, öncelikle teknik açıdan daha sonra da ekonomik açıdan uygulanabilirlikleri değerlendirilir. Tedbirler uygulanmasına rağmen istenilen çevresel hedeflere ulaşılamaması durumunda, gerekçeler detaylı olarak hazırlanır ve muafiyetlerden faydalanılır.

– Aşamalı olarak uygulamaya alınan tedbirler sonucunda çevresel hedeflere ulaşılamaması durumunda, hedefe ulaşma tarihi ötelenir ve/veya tedbirlerde değişiklik yapılır.

– Çevresel hedeflerin sağlanacağı son tarihin ötelenmesine rağmen iyi duruma ulaşılamaması durumunda daha düşük hedefler koyulabilir.

– Mücbir sebepler, kazalar ya da doğal sebeplerden (aşırı yağış sebebiyle oluşan taşkın, kuraklık gibi afetler) dolayı su kütlesinin durumunda geçici bozulma kabul edilir ve koşullar elverir elvermez iyi duruma ulaşılır.

– Ülke menfaatleri gözetilerek gerçekleştirilen yeni sürdürülebilir antropojenik kaynaklı faaliyetlerin ya da yerüstü su kütlesinin fiziksel özelliklerindeki yeni değişikliklerin sonucu olarak çevresel hedefin sağlanamaması ya da durumunun çok iyi durumdan iyi duruma gerilemesi kabul edilebilir.

– Çevresel hedeflerin karşılanamama durumlarına yönelik muafiyetler Bakanlıkça değerlendirilir.

 Su Kalitesi Durumunun Belirlenmesi

Ekolojik durum ve ekolojik potansiyel değerlendirmesi

Doğal su kütleleri için iyi ekolojik duruma, büyük ölçüde değiştirilmiş ve yapay su kütleleri için iyi ekolojik potansiyele ulaşılması sağlanır. İyi ekolojik durum; bir su kütlesinde izlenen biyolojik, fiziko-kimyasal, genel kimyasal, belirli kirleticiler ve hidromorfolojik kalite bileşenlerinin, referans şartlardan az oranda sapma göstermesi durumudur. Referans şart ise her bir su kütlesi tipi için tahrip edilmemiş durumu ve ekolojik kalite oranı ölçeğinde çok iyi veya tabii durumdan çok az sapma gösteren su durumudur. Çok iyi ekolojik durum; bir su kütlesinde izlenen biyolojik, fiziko-kimyasal, genel kimyasal, belirli kirleticiler ve hidromorfolojik kalite bileşenlerinde, referans şarta eşdeğer veya çok az değişikliğe uğramış su durumunu ifade eder.

Bir su kütlesinde izlenen biyolojik, fiziko-kimyasal, genel kimyasal, belirli kirleticiler ve hidromorfolojik kalite bileşenlerinin, referans şartlardan orta düzeyde sapma göstermesi durumu ise orta ekolojik durum olarak tanımlanır. Doğal su kütlelerinin ekolojik durumu biyolojik, hidromorfolojik, genel kimyasal ve fiziko-kimyasal kalite bileşenleri ile belirli kirleticiler dikkate alınarak belirlenir. Belirli kirletici olarak ifade edilen; su kütlesine, kalitesini olumsuz yönde etkileyebilecek miktarda deşarj edilen ve yerüstü su kütlesinin iyi ekolojik duruma ulaşması için çevresel kalite standardı belirlenmiş olan ve Yönetmeliğin Ek-5 Tablo 4’ünde listelenen madde veya madde gruplarıdır.

Ekolojik durum “Çok İyi”, “İyi”, “Orta”, “Zayıf” ve “Kötü” olmak üzere beş sınıf altında değerlendirilir. Büyük ölçüde değiştirilmiş ve yapay su kütlelerinin ekolojik potansiyeli biyolojik, hidromorfolojik ve genel kimyasal ve fiziko-kimyasal kalite bileşenleri ile belirli kirleticiler dikkate alınarak belirlenir. Ekolojik potansiyel değerlendirmesinde “Çok İyi” ve “İyi” ekolojik potansiyel sınıfları birleştirilerek “İyi ve üzeri” olarak raporlanır. Bu durumda, ekolojik potansiyel için “İyi ve üzeri”, “Orta”, “Zayıf” ve “Kötü” olmak üzere dört sınıf altında değerlendirilir.

Su kütlelerinin ekolojik durumu ve ekolojik potansiyeli belirlenirken, biyolojik durumun her bir biyolojik kalite bileşeni su kategorisine bağlı olarak Bakanlıkça önerilen indeksler kullanılarak değerlendirilir, hidromorfolojik durum ise Bakanlıkça belirlenen indeksler kullanılarak değerlendirilir. Biyolojik kalite bileşenleri için değerlendirme “Çok İyi”, “İyi”, “Orta”, “Zayıf” ve “Kötü” olmak üzere beş sınıf altında yapılır. Hidromorfolojik kalite bileşenleri “Çok İyi” ve “İyi” olmak üzere iki sınıfta değerlendirilir. Ekolojik durum ve potansiyel değerlendirmesinde hidromorfolojik kalite bileşenleri sadece çok iyi durum sınıfı veya maksimum ekolojik potansiyel sınıfı değerlendirilmesinde esas alınır.

Genel kimyasal ve fiziko-kimyasal kalite bileşenleri için izleme sonuçları Yönetmeliğin Ek-5 Tablo 2 ve Tablo 3’üne göre değerlendirilir. Genel kimyasal ve fiziko-kimyasal kalite bileşenleri için değerlendirme “Çok İyi”, “İyi” ve “Orta” olmak üzere üç sınıf altında yapılır. Ekolojik durum ve ekolojik potansiyel tespitinde, aynı Yönetmeliğin Ek-5 Tablo 2 ve Tablo 3’ünde yer alan Sınıf I sınır değerleri “Çok İyi” sınıfa, Sınıf II sınır değerleri “İyi” sınıfa, Sınıf III ve Sınıf IV sınır değerleri ise “Orta” sınıfa tekabül eder.

Bir su kütlesinde belirli kirleticilere ait izleme sonuçları Yönetmeliğin Ek-5 Tablo 4’üne göre değerlendirilir. Değerlendirme sonucunda herhangi bir parametrenin çevresel kalite standartlarını aştığı durumda “Orta”, aşmadığı durumda ise “Çok İyi/İyi” durum olarak değerlendirilir. Belli bir kirleticinin ya da kirletici gruplarının suda, dip çökeltisinde veya biyotada insan sağlığı ve çevreyi korumak için aşmaması gereken konsantrasyonlar çevresel kalite standardını belirler.

Ekolojik durum ve ekolojik potansiyel belirlenirken Yerüstü Su Kütleleri İçin Çevresel Hedeflerin Belirlenmesine İlişkin Tebliğ Ek-1 Tablo 1’i dikkate alınır ve biri kötüyse hepsi kötü prensibi uygulanır.

 Kimyasal durum değerlendirmesi

Doğal, büyük ölçüde değiştirilmiş ve yapay su kütlelerinin kimyasal durumu öncelikli maddeler dikkate alınarak belirlenir. Bir su kütlesinde öncelikli maddelere ait izleme sonuçları Yönetmeliğin Ek-5 Tablo 5’ine göre değerlendirilir. Değerlendirme sonucunda herhangi bir parametrenin çevresel kalite standartlarını aştığı durumda nihai kimyasal durum “Orta”, aşmadığı durumda ise “Çok İyi/İyi” olarak değerlendirilir.

 Nihai durum değerlendirmesi

Su kütlesinin nihai sınıfı, ekolojik ve kimyasal durumlarının birlikte değerlendirilmesi neticesinde tespit edilir. Sınıf tespitinde belirleyici olan ekolojik durumdur.

Çevresel hedefler

Doğal bir su kütlesi için belirlenen ekolojik durum sınıfının “Çok İyi” veya “İyi” ve kimyasal durum sınıfının “Çok İyi/İyi” olması halinde çevresel hedeflere ulaşılmış sayılır.  Büyük ölçüde değiştirilmiş veya yapay bir su kütlesi için belirlenen ekolojik potansiyelin “İyi ve üzeri” ve kimyasal durum sınıfının “Çok İyi/İyi” olması halinde çevresel hedeflere ulaşılmış sayılır. Bir maddenin, insan faaliyetleri sonucu bozulmamış veya ihmal edilebilir ölçüde bozulmuş su kütlesindeki konsantrasyonu arka plan konsantrasyonudur.

Belirli kirleticiler ve öncelikli maddeler içerisinde yer alan yarı metal ve metal parametreleri için arka plan konsantrasyonu, o su kütlesini etkileyen alanın jeolojik formasyonu dikkate alınarak belirlenir. Bu parametreler için arka plan konsantrasyonları dikkate alınarak çevresel hedef aşağıdaki şekilde belirlenir:

1. a) Arka plan konsantrasyonu çevresel kalite standardından düşükse, çevresel hedef çevresel kalite standardına eşittir (AP<ÇKS → ÇH=ÇKS).
2. b) Arka plan konsantrasyonu çevresel kalite standardına eşit veya çevresel kalite standardından yüksekse, çevresel hedef çevresel kalite standardı ile arka plan konsantrasyonunun toplamına eşittir (AP≥ÇKS → ÇH=ÇKS+AP).

Feyza YALÇIN
Kimyager

Kaynak:
https://www.resmigazete.gov.tr/