Kalıcı Organik Kirleticiler (KOK’lar), adından da anlaşılacağı gibi doğada kolayca parçalanmayan, yıllarca hatta on yıllarca çevrede kalan, toksik özellikleriyle öne çıkan kimyasal bileşiklerdir. Birçoğu geçmişte tarımda, endüstride ve sanayide büyük faydalar sağlamış olsa da bugün çevre ve insan sağlığı için ciddi riskler barındırıyorlar.

KOK’ların en bilinen örnekleri:

• PCB’ler (Poliklorlu Bifeniller) – elektrik ekipmanlarında yalıtkan yağlar
• DDT – tarımda böcek öldürücü olarak kullanılmış pestisit
• Dieldrin, Aldrin, Chlordane – tarımsal pestisitler
• Dioxinler ve Furanlar – yan ürün veya atık olarak oluşan toksik bileşikler

Bu kimyasalların ortak özelliği, lipofilik olmalarıdır; yani yağ dokusunda birikerek canlılarda depolanır ve gıda zinciri boyunca taşınır.

Toprağa Nasıl Bulaşır?

• Pestisit uygulamaları (özellikle geçmişte yaygın kullanımlar)
• Endüstriyel sızıntılar (kimyasal tesisler, üretim atıkları)
• Yan ürünler (yanma süreçleri, özellikle açık alan yakmaları)
• Atık yönetimindeki yetersizlikler (uygunsuz depolama, kaçak döküm)

Toprakta yarattıkları bazı olumsuzluklar;

• Kalıcı kirlilik: KOK’lar toprakta onlarca yıl çözünmeden kalabilir.
• Biyoakümülasyon ve biyomagnifikasyon: Küçük organizmalardan başlayarak besin zincirinde birikir ve yukarı çıktıkça derişimleri artar.
• Ekosistem bozulması: Toprak mikroflorası ve faunası üzerinde baskı yapar, doğal biyolojik döngüleri kesintiye uğratır.
• İnsan sağlığı riski: Kanser, hormonal bozukluklar, bağışıklık sistemi zayıflaması gibi etkiler gösterir.

Topraktan Temizlemek Mümkün mü?

KOK’ların kalıcılığı, temizleme sürecini oldukça zorlaştırır. Yine de bazı yöntemler geliştirilmiştir:

• Isıl yöntemler: Yüksek sıcaklıkta yakma ile tamamen parçalanabilirler.
• Kimyasal oksidasyon/indirgeme: Bazı özel reaktiflerle moleküller parçalanabilir.
• Biyoremediasyon: Belirli mikroorganizmalar çok yavaş da olsa KOK’ları parçalayabilir.
• Toprak kazısı ve bertaraf: Şiddetli kirlilikte genellikle tercih edilen yöntem.

Tarihsel açıdan bakıldığında, KOK’lar büyük faydalar sağlamıştı:

• DDT, sıtma taşıyan sivrisineklerin yok edilmesinde milyonlarca hayat kurtardı.
• PCB’ler, elektrik sistemlerinde güvenliği artırdı.
• Bazı pestisitler, tarımsal verimi kısa sürede yükseltti.

Ama bugün biliyoruz ki bu “kısa vadeli faydalar”, uzun vadeli çevresel ve sağlık maliyetleri yanında çok küçük kalıyor. Bu nedenle KOK’ların kullanımı, Stockholm Sözleşmesi ile küresel ölçekte yasaklanmış veya sınırlandırılmıştır.

KOK’lar, toprağa bulaştığında yok edilmesi neredeyse imkânsız olan, nesiller boyunca sürecek etkiler bırakan kirleticilerdir. Çevre politikalarının, atık yönetiminin ve sürdürülebilir üretim anlayışının merkezinde bu yüzden KOK’ların kontrolü yer alır. Bugün bizim görevimiz, geçmiş hataları tekrarlamamak ve gelecek nesillere daha temiz bir dünya bırakmaktır.

 

 

Feyza SAK

Kimyager

 

KAYNAKLAR

• UNEP (2001). Stockholm Convention on Persistent Organic Pollutants (POPs).
• WHO (2010). Persistent Organic Pollutants: Impact on Human Health and the Environment.
• US EPA (2021). Learn about Persistent Organic Pollutants (POPs).
• ATSDR (2000). Toxicological Profiles of Selected POPs.