ATIK AKIŞI ANALİZİ/ WASTE STREAM ANALYSİS
Atık Akışı Analizi/ Waste Stream Analysis bir rapor değil, bir yönetim alışkanlığıdır. Bir tesiste atık dediğimiz şey çoğu zaman “çıkınca görünen” bir sonuçtur. Oysa atık, aslında prosesin anlattığı bir hikâyedir: Nerede oluştu, ne kadar oluştu, içinde ne var, neden bu kadar çıkıyor, doğru yerde mi ayrıştırılıyor, hangi riskleri taşıyor ve en önemlisi nasıl azaltılabilir? Waste Stream Analysis (Atık Akış Analizi) tam olarak bu hikâyeyi baştan sona okumak ve yönetilebilir hale getirmek için yapılan sistematik çalışmadır. Sadece çevre yönetimi için değil, maliyet kontrolü, iş sağlığı-güvenliği, uyum yükümlülükleri ve sürdürülebilirlik hedefleri için de güçlü bir karar altyapısı sağlar.
Bugün birçok işletmede atık yönetimi “beyan ve sevk” seviyesinde kalabiliyor: Bir atık çıkıyor, bir kod veriliyor, lisanslı firmaya gönderiliyor, dosyalanıyor. Waste Stream Analysis ise bunun bir adım ötesidir. Atığı akış olarak ele alır; yani tek bir atık türünü değil, atığın üretimden çıkıp geçici depolamaya, taşımaya, geri kazanıma ya da bertarafa kadar uzanan tüm yolculuğunu inceler. Bu sayede “neyi nereye verdiğimiz” kadar “neden oluştuğu” ve “nasıl azaltılacağı” da görünür olur.
Atık akış analizi neden bu kadar değerlidir? Çünkü atık, çoğu zaman görünmeyen verimsizliklerin faturasıdır. Hammadde kayıpları, yanlış proses parametreleri, gereksiz yıkamalar, hatalı segregasyon (tehlikeli–tehlikesiz karışması), uygun olmayan ara depolama, aşırı ambalaj, uygunsuz temizlik kimyasalları…
Bunların hepsi atık miktarını ve yönetim maliyetini büyütür. Üstelik yalnızca maliyet değil, uygunsuz sınıflandırma veya yanlış yönetim durumunda yasal risk de yükselir. Waste Stream Analysis, bu riskleri “sonuç” üzerinden değil “kaynak” üzerinden yönetmeyi mümkün kılar.
Başarılı bir Waste Stream Analysis, sahayı ve veriyi aynı anda okur. İlk adım, tesisteki tüm üretim ve yardımcı prosesleri (üretim hatları, bakım atölyesi, laboratuvar, depo, arıtma, enerji-kazan gibi) masaya yatırarak atık envanteri çıkarmaktır. Burada amaç yalnızca atık türlerini listelemek değildir; her bir atık akışı için oluşum noktası, oluşum nedeni, tipik miktar, değişkenlik (pik dönemler), toplama/ayırma yöntemi, geçici depolama koşulları ve mevcut çıkış yolu (geri kazanım/bertaraf) gibi bilgileri netleştirmektir. Bir atığın “adı” kadar “nereden geldiği” önemlidir; çünkü iyileştirme fırsatları genellikle tam da o noktada saklıdır.
İkinci adım, miktarsal profil oluşturmaktır. Atıklar yalnızca aylık tonaj olarak izlenirse, sorunların kökü yakalanamaz. İyi bir analiz, süreçle ilişkilendirilmiş göstergeler üretir: “Ton ürün başına kg atık”, “Parti başına litre yıkama suyu”, “Bakım başına atık yağ”, “Vardiya başına ambalaj atığı” gibi. Bu tür normalize göstergeler hem karşılaştırmayı kolaylaştırır hem de iyileştirme sonrası gerçek etkiyi açıkça gösterir.
Üçüncü adım karakterizasyondur; yani atığın fiziksel/kimyasal özelliklerinin karar vermeye yetecek şekilde ortaya konmasıdır. Bazı akışlarda gözle görülen tanım yetmez; pH, nem, uçuculuk, metal içeriği, organik yük, yağ-gres gibi parametreler yönetim rotasını doğrudan değiştirir. Örneğin aynı çamur akışı, nemi ve metal içeriği nedeniyle ya daha pahalı bir bertarafa yönlenir ya da uygun şartlar sağlanırsa farklı bir geri kazanım seçeneği mümkün hale gelir. Buradaki kritik nokta, analizi “her şeye bakmak” için değil, karar vermek için yeterli veri üretecek şekilde tasarlamaktır.
Dördüncü adım sınıflandırma ve uyum boyutudur. İşletmelerin sık yaptığı hata, atık kodunu alışkanlıkla seçmektir. Oysa atık akış analizi; sınıflandırmayı proses bilgisi, güvenilir analiz ve doğru kayıt mantığıyla oturtmayı hedefler. Burada iyi uygulama, atık belirlemesini kaynağında yapmak, gerekçelendirmek ve izlenebilir şekilde belgelemektir. Böylece hem denetimlerde savunulabilirlik artar hem de yanlış sınıflandırmadan doğan gereksiz maliyetler azalır.
Beşinci adım, akışın yönetim rotasını sahada test etmektir: Toplama kapları doğru mu, karışma riski var mı, etiketleme ve geçici depolama yeterli mi, taşıma öncesi kontroller nasıl, sevk zincirinde “en zayıf halka” neresi? Bu değerlendirme, yalnızca çevre biriminin değil; üretim, bakım, depo, İSG ve kalite ekiplerinin birlikte yürüttüğü bir çalışmayla güçlenir. Çünkü atık akışı, tek bir departmanın işi değil, prosesin ortak ürünüdür.
Waste Stream Analysis’in çıktısı çoğu zaman iki pratik sonuca dönüşür. İlki, her bir akışın kimliğini ve yönetim şartlarını anlatan atık profilleridir. İkincisi, hangi sıklıkla hangi parametrelerin izleneceğini, numune alma ve analiz yaklaşımını ve kabul kriterlerini tarif eden bir izleme/analiz planıdır. Bu iki çıktı, işletmenin “ne ürettiğini”, “nasıl yönettiğini” ve “neden öyle yönettiğini” aynı dosyada buluşturur.
İyileştirme aşaması ise analizin gerçek değer ürettiği yerdir. Birçok tesiste hızlı kazanımlar; kaynağında ayrıştırmanın güçlendirilmesi, yıkama ve temizlik adımlarının optimizasyonu, kimyasal tüketimini düşüren proses ayarları, ambalaj azaltımı, geri dönüştürülebilir fraksiyonların ayrı toplanması ve bakım kaynaklı atıkların (yağ, filtre, solvent, bez) standartlaştırılmış yönetimi gibi adımlarla gelir. Bu adımların her biri yalnızca tonajı değil, çoğu zaman tehlike sınıfını da etkileyerek toplam maliyeti ciddi biçimde düşürür.
Atık akış analizi kâğıt üzerinde kalırsa, işletme bir süre sonra “yine aynı sorunlar” döngüsüne girer. En yaygın hatalar; sadece yıllık toplam tonaja bakmak, atık akışını prosesle ilişkilendirmemek, numune alma ve analiz planını belirsiz bırakmak, saha davranışını (segregasyon/etiketleme) ihmal etmek ve iyileştirme aksiyonlarını KPI’larla takip etmemektir. Bu yüzden en baştaki cümleye geri dönmek gerekir: Waste Stream Analysis bir rapor değil, bir yönetim alışkanlığıdır. Düzenli güncellenip izlendikçe, işletmeye hem çevresel hem finansal hem de operasyonel anlamda sürdürülebilir bir avantaj kazandırır.
Feyza SAK
Kimyager
KAYNAKLAR