Sürfaktanlar, İngilizce “surface active agent” ifadesinden türetilmiştir ve günlük hayatımızda en sık karşılaştığımız kimyasal gruplardan biridir. Sabun, deterjan, şampuan, bulaşık ilacı gibi ürünlerin ana bileşeni olan bu maddeler, su ile yağ gibi normalde karışmayan fazları birleştirir.
Moleküler yapılarında bir uç suyu seven (hidrofilik), diğer uç suyu sevmeyen (hidrofobik) kısımlar bulunur. Bu sayede yüzey gerilimini azaltır, kirin yüzeyden kopmasını ve suya taşınmasını sağlar.

Peki Neden Sorun Oluştururlar?

Evsel kullanımın ötesinde, sürfaktanlar endüstride de yaygın olarak kullanılır:
tekstil yıkama, gıda üretimi, metal işleme, otomotiv ve hatta tarım kimyasalları…
Bu kadar geniş kullanım alanı, onların atık su sistemlerine yoğun şekilde karışmasına neden olur.

Bazı sürfaktan türleri biyolojik olarak parçalanabilirken, bazıları çevrede uzun süre kalıcı olabilir.
Bu durum su kaynaklarında:

• Köpüklenmeye (estetik bozulma),
• Oksijen transferinin azalmasına,
• Balık ve mikroorganizmalar üzerinde toksik etkilere,
• Zamanla ekosistem dengesinin bozulmasına neden olabilir.

MBAS Analizi: Görünmeyeni Ölçmek

Sürfaktan kirliliğini tespit etmek için çevre laboratuvarlarında kullanılan en yaygın yöntemlerden biri MBAS (Methylene Blue Active Substances) analizidir.
Bu yöntem, özellikle anyonik sürfaktanların miktarını belirlemek için geliştirilmiştir.

Kısaca süreç şöyle işler:

1. Numuneye metilen mavisi eklenir.
2. Aniyonik sürfaktanlar, metilen mavisi ile iyon çiftleri oluşturur.
3. Bu çiftler, kloroform gibi bir çözücüye alınır.
4. Oluşan mavi renkli fazın absorbansı fotometrik olarak ölçülür.

Elde edilen sonuç, suyun yüzey aktif madde yükünü gösterir.
Bu analiz; atıksu arıtma tesislerinin performansını izleme, deşarj suyu kontrolü ve doğal su kaynaklarının kirlilik değerlendirmesi için kritik öneme sahiptir.

 

Nerelerde Karşımıza Çıkar?

Kaynak Türü	Örnek Uygulamalar
Evsel	Deterjan, sabun, şampuan, bulaşık ilacı
Endüstriyel	Tekstil, metal işleme, gıda üretimi, otomotiv yıkama
Tarım	Pestisitlerde emülsiyonlaştırıcı ajan
Sağlık sektörü	Dezenfektanlar ve tıbbi temizlik maddeleri

Bu alanlardaki kullanımlar sonucunda sürfaktanlar atıksu arıtma tesislerine ulaşır; arıtma verimi düşükse, nehir, göl ve denizlere kadar taşınabilir.

 

Ne Zaman Kritik Hale Gelir?

Sürfaktan kirliliği, özellikle:

• Arıtma tesislerinin bakım veya arıza dönemlerinde,
• Sanayi bölgelerinde kontrolsüz deşarjlar yapıldığında,
• Evsel temizliklerin arttığı (örneğin bayram öncesi) dönemlerde ani köpüklenmeler veya balık ölümleri şeklinde kendini gösterebilir.

 

Çözüm Nerede?

Bir çevre laboratuvarı olarak, sürdürülebilir çözümlerin üç temel adımda mümkün olduğuna inanıyoruz:

1. Bilinçli üretim: Sanayi kuruluşlarının biyolojik olarak parçalanabilir sürfaktan içeren ürünler geliştirmesi,
2. Etkin arıtma: Arıtma tesislerinde bu maddelere özel proseslerin optimize edilmesi,
3. Düzenli izleme: MBAS analizleriyle çevresel kirlilik yükünün sürekli takip edilmesi.

 

Ayrıca birey olarak da üzerimize düşen bir görev var: Doğa dostu ürünleri tercih etmek, temizlik maddelerini gereğinden fazla kullanmamak ve “fazla köpük = fazla temizlik” yanılgısından uzak durmak.

 

Sürfaktanlar, hayatımızı kolaylaştıran ama doğaya zarar verme potansiyeli taşıyan kimyasallardır. Köpükler gözümüze temizlik simgesi gibi görünse de, arkasında azalan oksijen, kirlenen sular ve zarar gören ekosistemler olabilir.

Bu nedenle, çevre laboratuvarlarının yürüttüğü MBAS analizleri yalnızca bir test değil; doğaya saygının bilimsel göstergesidir.

Gerçek temizlik, yalnızca görünen kirin değil, görünmeyen kirliliğin de farkında olmaktan geçer.

 

Feyza SAK

Kimyager

 

KAYNAKLAR:

• TSE 5189 EN 903 – Su Kalitesi – Anyonik yüzey aktif maddelerin tayini (MBAS)
• U.S. EPA – Surfactants and Their Environmental Impact
• WHO (2012) – Surfactants in Drinking-Water
• Akın, B. & Gündüz, T. (2016). Sürfaktanların Su Ortamlarındaki Davranışları ve Çevresel Etkileri
• Tchobanoglous, G. et al. (2003). Wastewater Engineering: Treatment and Reuse