Maden emtiaları, ekonomik büyüme ve gelişme için vazgeçilmezdir. Savunma sanayinden telekomünikasyona, yenilenebilir enerji üretiminden sağlığa kadar birçok alanda kullanılan mineraller, teknolojinin gelişmesiyle daha da yaygınlaşmıştır. Ancak, maden kaynakları dünya genelinde farklı bölgelere dağılmıştır ve bazı mineraller, belirli ülkelerde yoğunlaşmaktadır. Örneğin, Çin nadir toprak elementlerinde pazarın büyük kısmını kontrol ederken, Şili dünya çapında en büyük bakır üreticisidir. Güney Afrika ve Rusya ise platin grubu elementlerde liderdir.

Bu durum, maden arzının güvenliği ve fiyat istikrarı üzerinde büyük etkiler yaratmaktadır. Politik, sosyal ve çevresel faktörler, bu ülkelerdeki arz güvenliğini tehdit edebilir ve fiyatlarda ani dalgalanmalara yol açabilir. Ayrıca, madencilik faaliyetlerinin çevreye ve sağlığa zararları, kaynakların sınırlanmasına neden olabilir. Bu sebeplerle, ülkeler maden politikalarını dikkatle şekillendirmelidir.

ABD ve Avrupa Birliği gibi gelişmiş ülkeler, kritik ve stratejik madenler üzerine çeşitli çalışmalar yapmaktadır. Bu çalışmalar, maden ürünlerinin arz riski, ekonomik değeri ve ithalat bağımlılığı gibi unsurları nicel verilerle analiz ederek, ülkelerin kısa ve orta vadeli tabii kaynak politikalarını belirlemelerine yardımcı olmaktadır.

Sonuç olarak, stratejik madenler üzerine yapılan bu araştırmalar, ulusal ve küresel düzeyde sürdürülebilir bir maden arzı sağlamak için kritik öneme sahiptir.

Kritik madenler, arz kesintisi veya yüksek fiyat artışı durumunda ciddi ekonomik sorunlar veya tedarik güvenliği riskleri yaratabilen, sanayi üretiminin temel girdileri olan ve yüksek arz riski taşıyan madenlerdir. Stratejik madenler ise ulusal güvenlik ve ekonomik refah için hayati öneme sahip olup, iç ve dış etkenler nedeniyle arzları kısıtlanabilen madenlerdir.

Ülkemizin kritik ve stratejik madenlerini belirlemek amacıyla toplamda 63 aday maden tespit edilmiştir. Aday madenler, şu kriterler göz önünde bulundurularak seçilmiştir:

• İthalat-İhracat Verileri (TÜİK, 2023)
• Herfindahl-Hirschman İndeksi
• Daha önce yapılan çalışmalar
• Küresel Kritik ve Stratejik Maden Listeleri

Tablo 1 : Aday Madenler

Aday madenler belirlendikten sonra, ülkemiz için temel madenlerden 37’sinin kritiklik puanları hesaplanmıştır. Kritik madenlerin belirlenmesinde ise şu faktörler dikkate alınmıştır:

• Küresel Kritik ve Stratejik Maden Listeleri
• Yenilenebilir enerji sektöründe kullanılan madenler
• Dış ticaret verileri
• Piyasa durumu
• Politik istikrar

Bu analizler, ülkemizin stratejik maden politikasını belirlemek için önemli bir temel oluşturacaktır.

Tablo 2 Aday Madenler Arasından Seçilen Kritik Madenler

Tablo 3 Ülkemiz İçin Kritik ve Stratejik Madenlerin Değerlendirmesinde Kullanılan Kritiklik Alt Kategorileri

Kritiklik puanı 16 ve üzeri olan madenler “Yüksek Öneme Sahip Kritik Madenler” olarak tanımlanmıştır. Bu madenler; lityum, gümüş, titanyum, demir, manganez, çinko, bakır, alüminyum olarak belirlenmiştir.

Tablo 4 Yüksek Öneme Sahip Kritik Madenler Listesi

Kritiklik puanı 10 – 16 arasında olan 19 maden “Önemli Kritik Maden” olarak tanımlanmıştır. Bu madenler nikel, nadir toprak elementleri, kömür, paladyum, kobalt, bizmut, arsenik, molibden, galyum, kurşun, kadmiyum, indiyum, germanyum, niyobyum, kalay, cıva, antimuan, barit ve grafit olarak belirlenmiştir.

Tablo 5  Önemli Kritik Madenler Listesi

Kritiklik puanı 10’dan az olan madenler “Potansiyel Kritik Madenler” olarak tanımlanmıştır. Bu madenler berilyum, florit, krom, bor, platin, manyezit, feldspat, kaolen, trona ve bentonit olarak belirlenmiştir.

Tablo 6 Potansiyel Kritik Madenler Listesi

Proje paydaşlarından biri olan Savunma Sanayii Başkanlığı’ndan alınan veriler çerçevesinde stratejik madenler listesi derlenmiştir (Tablo 7). 26 stratejik maden mevcut olup bunların 10 tanesi hem stratejik hem de kritik maden olma özelliğine sahiptir.

Tablo 7 : Stratejik Maden Listesi

Miktar açısından bakıldığında, alüminyum, demir ve titanyum en önemli üç stratejik madeni oluşturuyor. Ancak bazı madenler, örneğin nadir toprak elementleri ve niyobyum gibi, dünya genelinde sınırlı sayıda üretici tarafından sağlanmaktadır. Bu da arz açısından büyük bir risk yaratmaktadır. Her ne kadar bu madenlerin miktar bazında ihtiyaçlar görece daha düşük olsa da arz sıkıntıları ciddi ekonomik etkiler yaratabilir. Bu yüzden, özellikle bu madenler için 2-3 yıllık ihtiyaçları karşılayacak acil stok planlarının oluşturulması büyük bir önem taşımaktadır.

Türkiye Kritik ve Stratejik Madenler Raporu, madenlerin tedarik riski, fiyat riski, talep riski, geri dönüşüm durumu ve çevresel etkileri gibi faktörler göz önünde bulundurularak, ülkemiz ve küresel ölçekteki verilerle değerlendirilmiştir. Rapor kapsamında 37 madenin kritiklik puanları hesaplanmış ve bu madenler üç kategoriye ayrılmıştır:

• Yüksek Öneme Sahip Kritik Madenler (kritiklik puanı 16 ve üzeri): Lityum, gümüş, titanyum, demir, manganez, çinko, bakır, alüminyum.
• Önemli Kritik Madenler (kritiklik puanı 10-16 arasında): Nikel, nadir toprak elementleri, kömür, paladyum, kobalt, arsenik, ve diğer 19 maden.
• Potansiyel Kritik Madenler (kritiklik puanı 10’dan düşük): Berilyum, florit, krom, bor, platin, ve diğer 10 maden.

Bu madenler, ülkemiz için kritik kabul edilmekle birlikte, gelecekteki üretim artışları, yeni teknolojiler ve ticaret koşullarındaki değişimler, kritiklik puanlarını etkileyebilir. Örneğin, geçmişte önemsiz görülen grafit, şimdi tüm dünyada stratejik bir öneme sahip hale gelmiştir. Bu nedenle, madenlerin kritiklik puanlarının düzenli olarak güncellenmesi gerekmektedir.

Rapor, yeşil enerji dönüşümü, ileri teknoloji ve savunma sanayi için gerekli kritik madenlerin tedarik güvenliğini, stok planlamasını ve özel sektör teşvik mekanizmalarını içeren bir yol haritası hazırlanmasını zorunlu kılmaktadır. 2025’te “Kritik Madenler Strateji Belgesi” hazırlanacaktır.

Stratejik madenler, kritik madenlerin yanı sıra savunma sanayi için de önem taşır. Bu madenlere talep daha düşük olabilir, ancak arzda yaşanacak bir aksaklık, hızla bir güvenlik sorunu yaratabilir. Stratejik madenlerin birçoğu, diğer madenlerden yan ürün olarak ya da atıklardan elde edilmektedir ve bu nedenle çok daha detaylı planlama gerektirir.

 

Feyza SAK

Yeşil Bina Sertifikası Uzmanı

 

KAYNAKLAR

Türkiye Kritik ve Stratejik Madenler Raporu 2025