Modern yaşamın getirdiği şehirleşmeye ve artan nüfusa paralel olarak, doğal çevreden uzaklaşma ve sürdürülebilirlikten kopma tehdidi artmaktadır. Bu bağlamda, “yeşil yerleşmeler” kavramı, gelecek nesiller için yaşanabilir bir dünya inşa etmeyi amaçlayan kapsamlı bir çözüm sunmaktadır.

Yeşil yerleşmeler, imar adası ölçeğinden küçük olmayan yerleşimlerde, komşuluk ilişkilerini önceleyen kentleri, insan ölçeğinde yapıları, tarıma ayrılmış alanları, oyun çimenlikleri, yürüyüş yolları ve insan ilişkilerinin yoğun yaşanacağı yerleri içeren kapsamlı bir kavramdır. Bu kavramın temel amacı, doğayla uyumlu ve sürdürülebilir bir yaşam tarzını teşvik etmek ve gelecek nesiller için daha yaşanabilir bir dünya inşa etmektir.

Yeşil yerleşmeler, bir dizi temel prensibe dayanarak tasarlanır ve uygulanır;

Doğayla Uyum: Binalar ve altyapı, doğal araziye ve topografiye saygılı bir şekilde tasarlanır. Yeşil alanlar ve doğal unsurlar korunur ve teşvik edilir. Ekosistem dengesinin korunmasına ve doğal kaynakların sürdürülebilir kullanılmasına öncelik verilir.

Sürdürülebilirlik: Enerji verimliliği, su tasarrufu ve atık yönetimi gibi sürdürülebilirlik ilkelerine önem verilir. Yenilenebilir enerji kaynakları kullanılır ve geri dönüşüm teşvik edilir. Atık oluşumu minimize edilir ve sürdürülebilir bir atık yönetim sistemi kurulur.

Yürünebilirlik: Araç kullanımını azaltmak için toplu taşıma, bisiklet yolları ve yaya dostu altyapı teşvik edilir. Kentlerin insan ölçeğinde ve kolayca yürünebilir olması sağlanır. Hava kirliliğinin azalmasına, gürültü seviyesinin düşmesine ve insanların daha sağlıklı bir şekilde yaşamasına öncelik verilir.

Komşuluk İlişkileri: Topluluk duygusunu ve komşuluk ilişkilerini geliştirmek için sosyal alanlar ve ortak kullanım alanları oluşturulur. Dayanışma ve yardımlaşma duygusu teşvik edilir. Komşuların birbirleriyle daha fazla etkileşim kurması ve daha mutlu bir yaşam çevresi oluşturmaları hedeflenir.

Sağlıklı Yaşam: İnsanların doğayla iç içe olmalarını ve sağlıklı bir şekilde yaşayabilmelerini sağlayacak parklar, bahçeler ve rekreasyon alanları oluşturulur. Stresten uzaklaşma imkanı sağlanır. Fiziksel ve zihinsel sağlık korunur ve yaşam kalitesi yükseltilir.

Yeşil yerleşmeler, çevresel, sosyal ve ekonomik açıdan birçok fayda sağlar;

Çevresel Faydalar: Sera gazı emisyonlarını azaltır. Hava ve su kirliliğini önler. Biyolojik çeşitliliği korur. Ekosistem dengesini sağlar. Doğal kaynakların korunmasına katkıda bulunur.

Sosyal Faydalar: Topluluk duygusunu ve komşuluk ilişkilerini geliştirir. Dayanışma ve yardımlaşma duygusunu teşvik eder. İnsanların daha sağlıklı ve mutlu bir şekilde yaşamasını sağlar. Yaşam kalitesini yükseltir.

Ekonomik Faydalar: Enerji ve su tasarrufu sağlayarak işletme maliyetlerini düşürür. Sürdürülebilir bir ekonomiye katkıda bulunur. Yeni iş imkanları yaratır.

Yeşil yerleşmeler, modern yaşamın getirdiği zorluklara karşı sürdürülebilir bir çözüm sunmaktadır. Doğayla uyumlu, yaşanabilir ve müreffeh bir gelecek inşa etmek için yeşil yerleşmelerin temel prensiplerini benimsemek ve uygulamak aynı zamanda kamusal bir sorumluluktur.

Yeşil yerleşmeler, sadece belirli şehirlerle sınırlı değildir. Her ölçekteki yerleşim yeri, yeşil yerleşme prensiplerini benimseyerek daha yaşanabilir ve sürdürülebilir hale getirilebilir.

Şimdi, ulusal yeşil yerleşme değerlendirme kılavuzunu inceleyelim.

Yeşil Yerleşme Değerlendirme Kılavuzu’nun; uluslararası sertifika sistemleri içindeki yeri 2 temel kriter ile değerlendirilebilir;

1)           Küresel uyumluluk, yerel koşullar ve güncellenebilirlik,

2)           Sürdürülebilirlik kapsamı, temalar ve kriterler.

Küresel Uyumluluk, Yerel Koşullar ve Güncellenebilirlik: Yeşil Yerleşme Değerlendirme Kılavuzu’nun kategorik kapsamının belirlenmesinde 6 uluslararası ve 2 ulusal yeşil bina sertifika sisteminin;  ana modül yaklaşımları, ulusal ve yerel koşullar bağlamında bilimsel kriterlere göre değerlendirilmiştir. Bu nedenle; Yeşil Sertifika ile belirlenen ana modüller ve modüllere bağlı sürdürülebilirlik tema ve kriterleri uluslararası kıyaslamalara açık olup ileriki versiyonlarında küresel ve ulusal referans değerlerin oluşması sürecinde uyumluluk gösterecektir.

Sürdürülebilirlik Kapsamı: Yeşil Sertifikaların ‘sürdürülebilirlik kapsamı’ önemli bir gösterge teşkil etmektedir. Sürdürülebilirliğin ayrıntı düzeyi, ana temaları veya ölçütlerinin küresel ve ulusal referans karşılıklarının bulunması gerekmektedir. Sertifika sistemlerinin derecelendirdiği tüm bina ve yerleşmelerin hangi kapsamda sürdürülebilirliği kapsaması yine küresel ve ulusal sürdürülebilirlik hedeflerine ne kadar yaklaşıldığının ölçülmesine olanak vermelidir. Yeşil Sertifika sürdürülebilirlik kapsamı oldukça geniş bir çerçeve sunmaktadır.

Temalar ve kriterler: Yeşil sertifika sistemlerinin sürdürülebilirlik kapsamı ana temalar ve kriterlerin varlığı ile ölçülebilmektedir. Birçok sertifika sisteminde temalarda ortaklaşma bulunurken, kriterler, ulusal hedeflere ve mevzuatlara göre değişiklik gösterebilmektedir. Sertifika sistemlerinde ana tema olarak ‘kapsam yeterliliği’ üzerinde durulmaktadır. Yeşil Sertifika sürdürülebilirliğin bütünsel ve sistematik doğasını göz önünde bulundurarak; sosyal sürdürülebilirlik ve yönetim konularını, ana tema ve ölçülebilir kriterler ile tanımlamıştır. Literatür araştırmaları; sürdürülebilirlik kapsamının ana temalarla iyi bir çerçeve ile çizildiğinde; kriterlerin eksik olanlarının zaman içinde geliştirilebildiğine işaret etmektedir.

Uluslararası sertifika sistemlerinde zorunlu kriterler; asgari sürdürülebilirlik gereksinimlerinin karşılandığından emin olmak adına önemli görülmektedir. Yeşil Sertifika Sisteminin bu versiyonunda da ana modüller içinde zorunlu kriterler belirlenmiştir.

Göstergeler ve Ağırlıklandırmalar: Sürdürülebilirlik kapsamına ana temalar yoluyla karar verildikten sonra, göstergeler yolu ile kapsamın elde edilebilirliği ve standardı belirlenmektedir. Sürdürülebilirlik kapsamının ifade edilmesinde ve karşılaştırılabilir sonuçların elde edilmesinde göstergelerin ağırlıklandırılmasında denge aranması önem kazanmaktadır. Yeşil Sertifikanın sürdürülebilirlik kapsamı belirlenirken, zorunlu kriterlerin seçimi ve uygulanabilirliklerinin yüksek olmasına özen gösterilmiştir.

Yeşil sertifika yerleşme kategorileri, kriterleri, kredi dağılımları ve kredilendirme esasları; 

Yeşil sertifika yerleşme dereceleri, kazanılan ‘toplam ağırlıklı kredi’ miktarına göre belirlenir.

Modüller 100 kredi üzerinden hesaplanmaktadır ve modüllerin her birinden en yüksek 100 kredi alınabilmektedir. Her bir modülde kazanılan toplam krediler kendi modüllerine ait ‘ağırlık katsayısı’ ile çarpılarak yeşil yerleşme bütünündeki ‘ağırlıklı krediler’ elde edilmektedir.

Derecelendirmeye esas olan ‘toplam ağırlıklı kredi miktarı’ ise modüller için elde edilen ağırlıklı kredi miktarlarının toplanmasıyla elde edilir. Her bir modül için tanımlanan ‘zorunlu’ gereklilikler yerine getirildikten sonra ‘modül içindeki kredi hesabı’ ile yeşil yerleşme bütünündeki ‘ağırlıklı kredi hesabı’ yapılabilmektedir.

Tablo 1: Yeşil Yerleşme Sertifikası Ağırlıklı Krediler ve Kat Sayıları

Tablo 1’i bir örnek ile inceleyelim; Bölgesel ve Yakın Çevre Profili (BOL) 3’ü zorunlu, 2’si puanlı olmak üzere toplam 5 kriterden oluşmaktadır. Bu durumda BOL modülünden sadece 2 kriterden puan alınabilecektir. Geçer dereceli sertifika için BOL modülünden 8 kredi sağlanması gerektiğini derecelendirme koşullarından biliyoruz. Beklentiler bütüncül değerlendirildiğinde toplam ağırlıklı kredisi 8 olan BOL modülünün 2 ana temasına bağlı tüm kriterlerinin sağlanması beklenmektedir.

Modüller, Temalar ve Kriterler

Yeşil Sertifika Yerleşme: 6 ana modül, 21 ana tema ve 74 Kriter ile tamamlanması beklenen gerekliliklerden oluşmaktadır;

Bölgesel ve Yakın Çevre Profili (BOL) Modülü: 2 ana tema, 5 Kriter ve tamamlanması beklenen gerekliliklerden oluşmaktadır.

Sürdürülebilir Arazi Kullanımı, Ekoloji ve Afet Yönetimi (AKE) Modülü: 5 ana tema, 14 Kriter ve tamamlanması beklenen gerekliliklerden oluşmaktadır.

Ulaşım ve Hareketlilik (UHA) Modülü: 4 ana tema, 21 Kriter ve tamamlanması beklenen gerekliliklerden oluşmaktadır.

Kentsel Tasarım (KET) Modülü: 6 ana tema, 20 Kriter ve tamamlanması beklenen gerekliliklerden oluşmaktadır.

Sosyal ve Ekonomik Sürdürülebilirlik (SES) Modülü: 2 ana tema, 11 Kriter ve tamamlanması beklenen gerekliliklerden oluşmaktadır.

İnovasyon Yerleşme (INO) Modülü: 2 ana tema, 3 Kriter ve tamamlanması beklenen gerekliliklerden oluşmaktadır.

Zorunlu Kriterler;

6 değerlendirme modülü içeren Ulusal Yeşil Yerleşme Değerlendirme kılavuzunun;

Bölgesel ve Yakın Çevre Profili (BOL) modülü için 3 zorunlu kriter mevcuttur:

BOL 01 K1          Proje Alanının Sınırının Belirlenmesi,

BOL 01 K2        Proje Alanının Bölge ve Yakın Çevresi İçinde Değerlendirilmesi,

BOL 01 K3        Proje Alanının Planlama Kademelenmesi İçindeki Yerinin Değerlendirilmesi,

Sürdürülebilir Arazi Kullanımı, Ekoloji ve Afet Yönetimi (AKE) modülü için 3 zorunlu kriter mevcuttur:

AKE 01 K1        Projenin içinde yer aldığı alana/bölgeye ait  ‘Üst Ölçekli Doğal, Tarihi ve Kültürel Çevre Koruma Kararları Raporu’nun hazırlanmış olması,

AKE 02 K1        Proje alanına ait ‘Yerleşime Uygunluk Etüdü ve Değerlendirme Raporu’nun hazırlanmış olması,

AKE 02 K2        Proje alanına ait  ‘Sürdürülebilir Arazi Etüdü ve Değerlendirme Raporu’nun hazırlanmış olması,

Ulaşım ve Hareketlilik (UHA) modülü için 2 zorunlu kriter, 2 zorunlu/puanlı kriter mevcuttur:

UHA 01 K1       Mevcut ve öneri fonksiyonları ve erişim mesafelerini içeren raporun hazırlanmış olması,

UHA 01 K2       Zorunlu/Puanlı: Çevreye duyarlı farklı ulaşım sistemlerinin hizmet verdiği ve erişilebilirliği yüksek alanların tercih edilmesi,

UHA 02 K1       Kentsel altyapının toplu taşıma ile uygunluğunun sağlanması ve kolaylığının /verimliliğinin artırılması için stratejilerin geliştirilmesi,

UHA 03 K1       Zorunlu/Puanlı: Ulaşım/Seyahat mesafelerinin ve seyahat sürelerinin azaltılmasına ilişkin ulaşım kalitesi raporunun hazırlanması,

Kentsel Tasarım (KET) modülü için 1 zorunlu/puanlı kriter mevcuttur:

KET 05 K2        Zorunlu/Puanlı: Alandaki yapıların yeşil bina sertifikası almış olması (Yeni yerleşme zorunlu, mevcut yerleşme zorunlu/puanlı),

Sosyal ve Ekonomik Sürdürülebilirlik (SES) modülü, zorunlu kriter içermemektedir.

İnovasyon Yerleşme (INO) modülü, tüm yenilikçi ya da iyileştirici uygulamaların teşvik edilmesini amaçlamaktadır zorunlu bir modül değildir ve ağırlıklı kredi sistemine katkısı bulunmamaktadır.

Yeşil sertifika yerleşme derecelendirme sistemi

Projelerin ‘planlama/tasarım’, ‘İnşaat ve proje geliştirme süreci’ ve ‘uygulama sonrası’ yeşil belgelendirilmesine olanak tanıyan “Yeşil Sertifika Yerleşme”  kredilendirme, derecelendirme sistemi aşağıdaki gibidir:

Yeşil Yerleşme sertifika sisteminin sürdürülebilirlik temalarını karşılama aşamaları ve sertifika kredilendirme ilişkisi aşağıdaki Tablo 2 ve Tablo 3’te verilmektedir. Söz konusu sisteme göre yeşil yerleşme sertifika başvuruları sürdürülebilirlik temalarını yerine getirme koşulları ile kredilendirilmektedir.  Bu sisteme göre;

Aşama 1 (Başvuru ve Yakın Çevre Değerlendirme) ve

Aşama 2 (Sürdürülebilir Yer Seçimi ve Bağlantılar Teması) tamamlandığında ‘GEÇER’ derece ile,

Aşama 3 (Sürdürülebilir Topluluk ve Yerleşme Tasarımı Teması) tamamlandığında ‘İYİ’ derece ile,

Aşama 4 (Sürdürülebilir Altyapı ve Binalar Teması) tamamlandığında ‘ÇOK İYİ’ derece ile,

Aşama 5 (Sürdürülebilir Gelecek Teması) tamamlandığında ‘ULUSAL ÜSTÜNLÜK’ derecesi ile belgelendirilmektedir.

Derecelendirme koşullarını açıklamak gerekirse;

‘Geçer’ Belgelendirme; Bu aşamanın ilk adımı olarak; BOL modülü ile 8 kredi sağlanarak; başvurunun bölge ve yakın çevre profili ile proje bilgilerinin sürdürülebilirlik hedeflerinin beyanı beklenir. 8 kredi sağlandıktan sonra, başvuru belgesi alınabilir. Yeşil sertifika başvurusunun ‘geçer’ belgelendirilebilmesi için ‘Sürdürülebilir Yer Seçimi ve Bağlantılar’ temasının gerekliliklerinin yerine getirilmiş olması beklenmektedir. Ana modüllerden zorunlu kriterler ile birlikte SÜRDÜRÜLEBİLİR YER SEÇİMİ ve BAĞLANTILAR temasının koşulları için (BOL, SES, UHA, AKE)  ana modüllerden toplamda en az 25 kredi sağlanması gerekmektedir. Zorunlu kriterler sağlanmadan kriter adımları ilerlememektedir.

‘İyi’ Belgelendirme: Bu aşamada modül seçimleri zorunlu kriterler ile ilgili gereklilikler yerine getirilmeden kredilendirmeye izin vermemektedir. Sürdürülebilir Topluluk ve Yerleşme Tasarımı temasının koşulları için  (BOL, KET, SES, UHA, AKE) ana modüllerden zorunlu krediler ile birlikte toplamda en az 40 Kredi ile ‘İYİ SERTİFİKA’ ya sahip olunur.

‘Çok İyi’ Belgelendirme: Sürdürülebilir Altyapı ve Binalar teması ile (BOL, AHE, UHA, KET ve SES) konusunda zorunlu krediler ile birlikte en az 70 kredi almak koşulu ile toplamda en az 70 Kredi ile ‘ÇOK İYİ SERTİFİKASYON’ a sahip olurlar.

‘Ulusal Üstünlük’ Belgelendirme: Sürdürülebilir Gelecek kategorisinden (BOL, AKE, UHA, KET ve SES) konusunda zorunlu krediler ile birlikte 85 ve üzeri kredi almak koşulu ile projeler ‘ULUSAL ÜSTÜNLÜK SERTİFİKASYON’ una sahip olurlar.

Tablo 2: Yeşil Sertifika Yerleşme Derecelendirme

Yeşil Sertifika Yerleşme Derecelendirme; Geçer, İyi, Çok İyi ve Ulusal Üstünlük olmak üzere dört farklı sertifikasyon derecesi sunmaktadır. İstediğiniz sertifika derecesine bağlı zorunlu kriterler sağlanmak koşuluyla, yeşil yerleşme değerlendirme kılavuzunun belirlemiş olduğu ağırlıklı kredi min./maks. aralığının, minimum seviyesi sağlanarak beklenen sürdürülebilirlik teması elde edilebilir.

Tablo 3: Yeşil Sertifika Yerleşme Derecelendirme ve Sürdürülebilirlik Teması Aşamaları

Yeşil Sertifika Yerleşme Derecelendirme ve Sürdürülebilirlik Teması Aşamaları tablosu; ‘Geçer dereceli sertifika’ örneği için, BOL ana modülüne bağlı iki ana tema (BOL 01 ve BOL 02), SES ana modülüne bağlı bir ana tema (SES 01), AKE ana modülüne bağlı iki ana tema (AKE 01 ve AKE 02) ve UHA ana modülüne bağlı bir ana tema (UHA 01) ile istenen kriterlerin tamamlanması beklenmektedir.

Ulusal yeşil yerleşme değerlendirme kılavuzunun en temel yaklaşımı yeşil binaların sayısını arttırmaktır. Yeni yerleşmeler için, yapılacak olan tüm binaların yeşil bina sertifika sistemi altında derecelendirmesi yapılmış ve YeS-TR sisteminden taslak yeşil sertifika almış olması beklenmektedir. Mevcut yerleşmeler için ise en az bir adet binanın YeS-TR sisteminden yeşil sertifikalı olması zorunludur.

Zorunlu kriterleri ve zorunlu/puanlı kriterleri detaylıca değerlendirmiş olduğum bu yazıda, ulusal ölçekteki yerleşmelerin, zorunlu ve zorunlu/puanlı kriterleri sağlayabilmesi sorusu akla gelebilir. Planlı Alanlar İmar Yönetmeliği ile tanımlanan yerleşme alanlarının, yeşil yerleşme değerlendirme kılavuzunun kriterlerini sağlayabileceğini değerlendirmek yerinde bir yaklaşım olacaktır.

Erkan KARAHASANOĞLU

Kentsel Tasarımcı – Peyzaj Mimarı

KAYNAK:

BİNALAR İLE YERLEŞMELER İÇİN YEŞİL SERTİFİKA YÖNETMELİĞİ ve EKLERİ (12.06.2022/31864 RG)