TOLUEN ve TOULEN MARUZİYETİ
Toluen Nedir?
Toluen; benzen halkasına bir metil grubu eklenmesi ile oluşan organik bir bileşiktir. Bu yüzden metilbenzen veya monometilbenzen olarak da bilinir. Toluol, fenil metan da kullanılan diğer isimleridir. Kokusu tiner kokusuna benzer, keskindir. Çok iyi bir çözücüdür. Berrak ve renksiz bir görüntüsü vardır. Birçok organik çözücü ile kolayca karışır. Su içinde ise çözünürlüğü yoktur ve yoğunluğu sudan düşüktür. Yani sulu çözeltisinde üst tabakada yer alır. Parlama noktası çok düşük olduğu için (4,4°C) oda sıcaklığı dahi risk teşkil eder. Oksitleyici özelliği olan başka kimyasallardan ayrı ve uzak olacak şekilde depolanması gerekir.
Toluen Maruziyeti Nasıl Ortaya Çıkar?
Toluen maruziyeti; sigara içiyorsanız veya sigara içilen bir ortamda bulunuyorsanız dahi kolaylıkla başınıza gelebilecek bir durumdur. Bunun dışında çok iyi bir çözücü olması sebebiyle birçok sektörde yaygın olarak kullanılan bir kimyasal olduğu için mesleki maruziyet olarak da çok rastlanan bir kimyasaldır.
Toluen Nasıl Elde Edilir ve Nerelerde Kullanılır?
Doğal olarak ham petrolde bulunur. Ayrıca doğal olarak volkanlardan, orman yangınlarından ve ham petrolden çıkan dumanlardan da kaynaklanır. Bazı çam ağaçlarında, tolu ağacında, bazı bitkilerde ve baharatlarda da bulunur. Sigara dumanının bileşenlerinden biridir. Kullanım alanı çok geniş olduğundan ticari olarak da önemli bir üründür. Ham petrolden diğer aromatik kimyasallarla beraber üretilir genelde. Hatta benzen ve ksilenin üretiminde de çok kullanılır, çünkü onların üretiminde kullanılan bir ara maddedir. Onun dışında kömürün pirolizi ile elde edilebilir. Piroliz; organik bir maddenin yüksek sıcaklıkta ve aynı zamanda oksijensiz ortamda termal bir müdahele ile kırılmaya uğratılması sürecidir. Bu yöntemle elde edilen miktar pek yüksek değildir. Onun dışında etilbenzen kimyasalından stiren kimyasalı üretirken yan ürün olarak da az miktar olacak şekilde ortaya çıkar.
TNT (Trinitrotoluen) isimli ve patlayıcı maddelerin yapımında kullanılan kimyasalın ana maddesidir. Fakat bilinen en yaygın kullanımı solvent olarak kullanılmasıdır. Bu sayede boya üretiminde ve aynı zamanda boya inceltici olarak da kullanılan bir maddedir. Eskiden boya sektöründe en çok kullanılan kimyasal benzenken artık toluendir. Benzenin aşırı derecede kanserojen olması kullanımını azaltmıştır. Ksilen de fiyatı açısından toluene göre biraz dezavantajlıdır. Temizleyici olarak da kullanılabilir, çözücülüğünün yüksek olması buna olanak sağlar. Plastik üretiminde de bir hayli kullanılır. Onun dışında parfüm, mürekkep vs. gibi birçok şeyin üretiminde kullanılır. Dolayısıyla bunların kullanımı da üretimi de maruziyet sebebi olacaktır.
Tırnak cilası, parfüm, yapıştırıcı kullanırken dahi toluen maruziyeti oluşur. Egzoz dumanında benzin yanmasından kaynaklı olarak toluen bulunur, dolayısıyla egzoz dumanına maruz kalmak toluene maruz kalmak demektir. Bu maruziyetler genellikle solunum yolu ile olur ama cilt teması da oldukça fazla görülen bir durumdur. “Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkındaki Yönetmelik’ toluenin vücuda deri yoluyla önemli miktarda geçebileceğini belirtmiştir. Bu maruziyetler oluşum şekline, süresine ve dozuna bağlı olarak farklı durumlar ortaya çıkarabilir.
Toluen, üretildiği veya kullanıldığı yerlerde havaya, suya ve toprağa salınabilir. Toluen, özellikle ağır araç trafiği olduğunda havada yaygın olarak bulunur.
Toluen, yüzey sularına ve yeraltı sularına (kuyular) solvent ve petrol ürünlerinin dökülmesinden bulaşabilir. Toluen ayrıca benzin istasyonlarındaki ve diğer tesislerdeki yeraltı depolama tanklarından da sızabilir. Toluen içeren ürünler depolama alanlarına veya atık bertaraf alanlarına yerleştirildiğinde, toluen toprağa ve atık sahaya yakın sulara sızabilir. Toluenin yer altı suyunda öncelikle anaerobik mikroorganizmalar tarafından parçalanması mümkündür. Toluen çok uçucu olduğu için kolayca havaya buharlaşacak veya yüzey sularındaki mikroorganizmalar tarafından bozulacaktır. Bu nedenle, onu içeren tehlikeli bir atık sahasının veya kazara dökülen bir döküntünün yakınında toprağa temas etmezseniz, topraktan maruz kalmanız pek olası değildir.
Toluene içme suyunda pek rastlanmaz. Kazara dökülmeden kaynaklanan toluen ile kirlenmiş bir kuyu kullanılıyorsa, ancak bu ve benzeri şekillerde içme suyu vasıtasıyla maruz kalınabilir.
Tolueni soluduğunuzda doğrudan akciğerlerinizden kanınıza alınır. Benzer şekilde, toluen (örneğin oje çıkarıcı) içeren ürünlere dokunduğunuzda cildinizden kan dolaşımınıza geçebilir. Yaşınız, cinsiyetiniz, vücut kompozisyonunuz ve sağlık durumunuz gibi faktörler maruziyet sonucunu etkiler.
Toluen Maruziyeti Sonucu Neler Olur?
Vücudunuza alındıktan sonra, toluenin çoğunluğu bir gün içinde vücudunuzdan atılır. Bununla birlikte, günlük maruziyette az miktarda yağ dokusunda birikebilir. Toluenin bir kısmı diğer kimyasallara dönüştürüldükten sonra az bir kısmı da idrarınızda değişmeden kalabilir. Genellikle vücudunuz tolueni hippurik asit gibi daha az zararlı kimyasallara dönüştürür.
Havadaki toluene maruz kaldıktan sonra merkezi sinir sistemi hasarı en önemli sorundur. Uyuşukluk, kafa karışıklığı, halsizlik, hafıza kaybı, sarhoş gibi davranışlar, bulantı ve iştah kaybı maruziyet ile ilişkilidir. OSHA’ nın toluen için belirlediği izin verilen maruz kalma sınırı 200 ppm’ dir. Toluenin gayet keskin olan kokusu ise 8 ppm konsantrasyonda gayet fark edilebilir. Yani izin verilen maruziyet sınırından 25 kat daha az konsantrasyonlarda bile kendini belli eder. Akut maruziyetlerde tehlikeli olacak kadar yüksek konsantrasyonlara gelmeden gerekli uyarıyı sağlar. Buharı havadan daha ağırdır ve bu yüzden özellikle kapalı, alçak tavanlı ve havalandırması iyi olmayan alanlarda boğulmaya neden olabilir.
Zihinsel işlev, koordinasyon bozukluğu; işitme ve renk görme kaybında kalıcı bozukluklar zaman içinde düşük-orta hava seviyelerinde tekrar tekrar mesleki maruziyetle ortaya çıkabilir. Bilinç kaybı, koma, kalıcı beyin hasarı ve hatta ölüm aşırı yüksek konsantrasyonlara maruz kalınması sonucu meydana gelebilir. Toluen maruziyeti yaşamış kişilerde kalp, böbrek, karaciğer hasarı ve kan bozuklukları da bildirilmiştir. Mesleki olarak toluene maruz kalan bazı kadınlarda doğum kusurları, gebe kalma yeteneğinde azalma ve spontan düşük riski artmıştır.
Toluen ve parçalanma ürünleri (metabolitler) kan ve idrarda ölçülebilir. Bununla birlikte, toluenin veya metabolitlerinin tespiti, bu maruziyetten kaynaklanabilecek sağlık etkilerinin türünü tahmin edemez. Toluen ve metabolitleri vücudu oldukça hızlı terk ettiğinden, testlerin maruziyetten sonraki günler içinde yapılması gerekir.
Feyza YALÇIN
Kimyager
Kaynaklar:
https://www.atsdr.cdc.gov/
https://www.sciencedirect.com/